Józef Ignacy Kraszewski - powieściopisarz, poeta i dramaturg, publicysta, wydawca, historyk, krytyk literacki, działacz społeczny i polityczny - powinien właściwie urodzić się w Dołhem koło Grodna, majątku swych rodziców, lecz w roku 1812 na obszarze tym koncentrowała się olbrzymia armia Napoleona w drodze na Rosję. Jan Kraszewski wysłał zatem swoją małżonkę w spokojniejsze strony - do Warszawy. I tam właśnie, 28 lipca 1812 roku, urodził się przyszły pisarz. Później on sam traktował ten fakt jako wróżbę na całe życie, które miało upłynąć pośród niezliczonych podróży, przeprowadzek i nieustannej, gorączkowej działalności.

Józef był pierworodnym synem swych rodziców, ale dzieciństwo w głównej mierze spędził w Romanowie na Podlasiu, wychowywany przez babkę, Annę Malską oraz prababkę, Konstancję Nowomiejską. Kulturalna atmosfera tego szlacheckiego dworku oddziałała na całe życie pisarza.

Dzieciństwo i młodość

W 1822 roku dziesięcioletni Józio rozpoczął naukę szkolną, najpierw w Białej Podlaskiej, a cztery lata później w Lublinie. Uczył się w Szkole Wojewódzkiej, a mieszkał na stancji w kamienicy przy ulicy Grodzkiej 24. Następnie ojciec przeniósł go do Świsłoczy, gdzie Kraszewski, w 1829 roku, zdał maturę, po czym zapisał się na studia medyczne na Uniwersytecie Wileńskim. Szybko jednak, wbrew woli ojca, przeniósł się na wydział literacki. Uczył się wówczas także języków obcych, w tym arabskiego, greckiego i hebrajskiego. W 1830 roku uzyskał swój debiut literacki powiastką Biografia sokalskiego organisty.

Studiów Kraszewski nie skończył, gdyż podejrzany o udział w tajnych organizacjach, tuż przed wybuchem powstania listopadowego został aresztowany. Zagrożony zsyłką w ”sołdaty”, tylko dzięki zabiegom wpływowych krewnych został uwolniony w lipcu 1833 roku. W następnym roku poznał Zofię Woroniczównę, bratanicę biskupa i poety, Jana Pawła Woronicza. Oświadczył się o jej rękę, ale dopiero w 1838 roku mógł poślubić swoją wybrankę.

Okres wołyński i pierwsze sukcesy literackie

Ten okres w życiu pisarza nazywamy wołyńskim. Najpierw dzierżawił Kraszewski majątek Omelno, następnie kupił Gródek, później Hubin i wreszcie przeniósł się do Żytomierza. Najbardziej czynny na niwie literackiej, pisał utwory niezwykle różnorodne tematycznie: współczesne (Pan Walery), historyczne (Kościół Święto-Michalski w Wilnie) i fantastyczne (Pan Karol).

Przełomem stało się wydanie w 1839 roku powieści Poeta i świat, której popularność dała pisarzowi pewne miejsce w literaturze. Ten wczesny okres zaowocował szeregiem „ludowych” utworów: Historia Sawki, Ulana, Ostap Bondarczuk, Chata za wsią, Historia kołka w płocie.

Wtedy również ustalił się swoisty obyczaj pisarski Kraszewskiego. Na swoich książkach umieszczał on łacińskie motto: „Nulla dies sine linea” („Niech nie minie dzień bez napisania linijki”), które przyjął jako zasadę swej literackiej działalności i był mu wierny aż do śmierci.

Trzeba wspomnieć też o utworach, w których pisarz wyraził swoje zainteresowanie problemem sensu ludzkiego bytu (Pamiętnik nieznajomego, Sfinks, Metamorfozy, Powieść bez tytułu) oraz historycznych (Zygmuntowskie czasy, Kordecki, Diabeł). Wydawał również w Wilnie własne pismo – „Ateneum”. Dziesięcioletni okres jego ukazywania się stał się dla kultury polskiej poważnym wzmocnieniem, zaś o Kraszewskim utrwalił zasłużoną opinię jako o człowieku - instytucji.

Kraszewski - redaktor Gazety Codziennej

W 1858 roku odbył pisarz pięciomiesięczną podróż za granicę. Zaraz po swoim powrocie, „Listami” ostro piętnującymi egoizm wołyńskiej szlachty, wywołał taką burzę, iż postanowił porzucić Wołyń. Przyjął propozycję Leona Kronenberga redagowania warszawskiej „Gazety Codziennej” (przemianowanej na „Gazetę Polską”). Postawił ją na tak wysokim poziomie, że doprowadził do olbrzymiego wzrostu zainteresowania tym pismem. Wybrał się też kolejny raz w podróż po Europie, wygłaszając liczne odczyty o polskiej kulturze, społeczeństwie i sytuacji politycznej.

Emigracja i dojrzała twórczość

Na początku roku 1863, po wybuchu powstania styczniowego, pisarz wyjechał z Warszawy, gdyż groziło mu aresztowanie. Stał się odtąd emigrantem politycznym. Ostatecznie na stałą siedzibę wybrał Drezno. Zaczął się wtedy wieloletni okres dojrzałej twórczości Kraszewskiego, w której powieści historyczne stanowić będą ogniwo najważniejsze. Zaczął od utworów opisujących powstanie, które wygnało go z kraju – Dziecię Starego Miasta, My i oni, Szpieg, Moskal, Żyd, zaś nieco później powstały Zagadki oraz Dziadunio. Bliskość drezdeńskich archiwów pomogła pisarzowi stworzyć 13 powieści zwanych „saskimi”, pośród których najważniejsze to: Hrabina Cosel, Brühl, Z siedmioletniej wojny. W późniejszych latach podjął też pisarz plan cyklu powieściowego „Z dziejów Polski” i rozpoczął go znakomitym utworem Stara baśń. W dalszej kolejności powstały między innymi: Masław, Królewscy synowie, Król chłopów, Banita, Za Sasów - ogółem 29 dzieł w 78 tomach.

Z innych powieści historycznych i współczesnych warte zainteresowania są:

Macocha, Historia o Janaszu Korczaku i pięknej Miecznikównie, Starosta warszawski, Dzieci wieku, Wielki nieznajomy, Roboty i prace, Ressurecturi, Ada, U babuni.

Dla społecznego i kulturalnego życia Polaków działalność Kraszewskiego miała ogromne znaczenie. Jego artykuły publicystyczne urabiały opinię polskiej społeczności zarówno na ziemiach polskich, jak też na obczyźnie. Założenie własnej drukarni pozwoliło pisarzowi na rozpowszechnianie dzieł dla kultury polskiej fundamentalnych. W nowej sytuacji politycznej postulował „wyrobienie i skupienie sił narodu”, stał się rzecznikiem pracy organicznej prowadzonej „jawnie, prawnie i głośno’. Równocześnie cieszył się coraz większą estymą w całej Europie. Otrzymał medal od cesarza austriackiego, a król Włoch, Wiktor Emanuel II, poważał go tak bardzo i żywił do niego tak wielką sympatię, że nie tylko przyznawał mu kolejne ordery, lecz nawet pożyczał mu pieniądze. Powoływano Kraszewskiego na członka niezliczonych towarzystw, organizacji i fundacji, zarówno polskich, jak i międzynarodowych.

50-lecie jego pracy twórczej, obchodzone w 1879 roku w Krakowie, to okres manifestacji patriotycznych i wyrazów uznania niespotykanych dotychczas w społecznym życiu Polaków.

Ostatnie lata i dziedzictwo

Niezwykły, porównywalny tylko z Mickiewiczowskim, autorytet Kraszewskiego wynikał z roli, jaką odegrał on w kulturalnym życiu Polaków. W sytuacji zniewolenia narodowego własną twórczością zastąpił brak polskich podręczników historii, a jego utwory wypełniły lukę w dziejach polskiej powieści popularnej, przyczyniając się do rozwoju czytelnictwa w języku narodowym. W swych omówieniach i recenzjach na bieżąco informował społeczność krajową nie tylko o nowościach literackich, lecz także o wszystkich ważniejszych wydarzeniach na świecie.

Bibliografia jego utworów oryginalnych liczy prawie 400 pozycji /700 tomów/. Kraszewski był także malarzem i rysownikiem, muzykiem i kompozytorem oraz zapalonym kolekcjonerem.

Działalność pisarza stała się solą w oku dla władz pruskich, z Otto von Bismarckiem na czele. Postanowiono zszargać jego dobre imię w aferze szpiegowskiej i spowodowano skazanie go na trzy i pół roku więzienia w twierdzy magdeburskiej (1884 rok). Nawet za murami więziennymi Kraszewski nie przerywał pracy (pisał w tempie - 6 tysięcy stron rocznie), lecz niszczyły go choroby: artretyzm, astma, kamienie nerkowe i bóle żołądka. Dzięki staraniom wpływowych ludzi, po wpłaceniu wysokiej kaucji, uzyskał półroczny urlop na leczenie. Wyjechał na kurację do Włoch, następnie zaś do Szwajcarii. Do więzienia już nie wrócił i ostatecznie postanowił osiedlić się w Lozannie, snując wciąż rozliczne projekty działań. Jednak podróż w bardzo złych warunkach spowodowała pogorszenie stanu zdrowia i… śmierć. Pisarz umiera w Genewie, w hotelu „De la Paix”, 19 marca 1887 roku, w dniu swoich imienin. Miesiąc później pochowany został w grobach zasłużonych w kościele na Skałce w Krakowie.

Kraszewski nigdy nie miał powodu narzekać na obojętność Polaków interesujących się literaturą. Za życia ceniono go ogromnie z powodu artystycznych i moralnych walorów jego „robót i prac”, później fascynację budził zakres umiejętności i talentów twórcy, olbrzymi, z niczym nie dający się porównać dorobek twórczy i szeroki, barwny obraz świata ukazany w dziełach.

Był duchowym przywódcą polskiego narodu.

Kraszewski jako symbol i patron

Dziś Józef Ignacy Kraszewski jest Patronem naszej szkoły. Uosabia te cechy, które niewątpliwie mogą być dla nas wzorem do naśladowania. Znajdziemy wśród nich pracowitość, dociekliwość i chęć bycia perfekcyjnym. Dostrzeżemy głód wiedzy, kreatywność oraz wszechstronność zainteresowań. Porusza nas jego humanitaryzm, tolerancja, szacunek dla odwagi, honoru, poświęcenia oraz wielki patriotyzm.

To wielki Pisarz, wielki Polak i wielki Człowiek. Możemy być dumni, mając Go za Patrona.